Wielka Notka Przedmaturalna (I) czyli krótki przewodnik po epokach literackich i lekturach kanonicznych

Wedle programu zaczynamy od Biblii. Z Biblii to trzeba pamiętać Koheleta jako prekursora „wszystko marność!”, bo wszystko wokół przemija. Wniosek: „Boga się bój i przykazań jego przestrzegaj”. Dalej. Potem Hiob, który jest symbolem wiary dogmatycznej, bo cierpi bardzo i niesprawiedliwie, nikt go nie rozumie, jest osamotniony, ale dalej ufa Bogu. To skrajna istota wiary, wiary która nie opiera się na logice i rozsądku, lecz po prostu na dogmacie, aksjomacie, wierzy się i tyle. Ogólnie jak Biblia to pewnie będzie to miało jakiś związek z Bogiem.

Dalej antyk, a w antyku to w Polsce nic się nie działo, a na świecie to tylko w Grecji, a wedle kanonu to interesuje nas tylko Sofokles i jego Król Edyp. Rodzice Edypa dostali taka nieprzyjemną przepowiednię, że Edyp ich zatrzaska, więc odesłali go na wieś, do pastuchów, by tam nieświadomy się rozwijał. No ale Edyp się rozwinął, ale spotkał na drodze swego ojca (nie wiedząc że to jego ojciec) podróżującego, a że nie chciał ustąpić mu drogi, to go zabił. Tym samym stał się ojcobójcą (nieświadomym). Potem pojechał do miasta rodzinnego, a tam był Sfinks, którego zagadkę Edyp odgadł (widać był mądry) i w nagrodę poślubił wdowę po dawnym królu (czyli swoją biologiczną matkę, ale o tym też nie wiedział). Ogólnie kiedy uświadomił sobie co się stało, to sobie wydłubał oczy i udał się na wygnanie. Tyle o Edypie. Istotne są w nim takie pojęcia: wina tragiczna (Edyp nie popełnia swego grzechu świadomie), fatum (jakiś wielki los kieruje jego poczynaniami), ironia tragiczna (próba zapobieżenia słowom przepowiedni tylko pomogła w jej wypełnieniu, czyli nie można uciec). Ogólnie co do antyku warto jeszcze pamiętać, że bohaterowie generalnie są statyczni, przez cały czas dramatu podobne wartości wyznają, że to jest tzw. Dialog sokratyczny, czyli że bohaterowie są uosobieniem jakichś idei i poglądów (np. Kreon-idea prawa ludzkiego, Antygona-idea woli boskiej), a nie ludźmi z krwi i kości. Ogólnie antyk to apoteoza człowieka i humanizmu, a także harmonii, wiadomo sport, atletyzm na równi z wykształceniem. Boga dużo nie ma, więcej raczej przyziemności, umysł ponad wiarą, a przynajmniej tego zapowiedź.

Następnie przejdźmy do średniowiecza, czyli kolejnego nawrotu pierwiastka boskiego. W średniowieczu to głównie patrzymy w niebo, w stronę Boga (dlatego na przykład zabity Roland leży na plecach, twarz ma zwróconą ku niebu, ku temu co boskie), a hołduje się takim wartościom, jak męstwo, rycerstwo, honor (dlatego też Roland leży na plecach, bo do końca się bronił, jakby próbował uratować życie i uciec, to by go ktoś rąbnął po drodze w plecu i by upadł na brzuch). Ogólnie to uciekamy z naszej ziemskiej powłoki w kierunku mistycyzmu, brak kultu nauki, wręcz przeciwnie, nauka jest szatańska. Średniowiecze jest też nieco selektywne w swej sztuce, np. wiersz Wisławy Szymborskiej Miniatura Średniowiecza, w którym opisywany jest jedynie stan szlachecki i duchowny, brak natomiast wzmianek o chłopstwu i mieszczaństwu. Większość autorów jest anonimowa (jezuita Naphta w Czarodziejskiej Górze Manna na pytanie o autora jakiejś ikony, stwierdza, że to nieistotne w średniowieczu), ponieważ chwała indywidualna jest potępiana i niezbyt nieważna. Co tu jeszcze. Napisana została Bogurodzica, autora jej nie znamy. Taki uduchowiony tekst, o którym więcej naprawdę nie chce mi się pisać.

No to renesans. A w nim mamy tendencje ad fontes, czyli powrotu do źródeł, czyli do antyku. I zamiast boskiego, wracamy do ludzkiego, bo "człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce", wyrzekł Terencjusz. Zawsze walor może być za tego pana. Tendencje też klasycystyczne, czyli imitacja antyku, poza tym wracają takie filozofie jak stoicyzm i epikureizm (już naprawdę nie chce mi się tłumaczyć). Z Autorów to mamy Kochanowskiego i Sępa-Szarzyńskiego przede wszystkim. Pierwszy jest bardzo klasycystyczny, dużo odnosi się do kultury rzymskiej, jest stoikiem, ma chwilę zwątpienia w Boga po śmierci córeczki, ale koniec końców udaje mi się z tym jakoś poradzić. W swych lirykach zawsze formułuje jakieś jasne przesłanie, harmonijne, całkiem jak z antyku. Trochę inaczej z Sępem-Szarzyńskim, który jest już prekursorem baroku, bo jest niejednoznaczny, ujęty w sprzeczności, mieszają się w nim różne żywioły i to owocuje później burzami, dualizmem duszy i wewnętrznym rozdarciem. Takie fajne terminy. Na świecie Dante napisał Boską Komedię, czyli wizję ówczesnego świata i polemikę z nim, podróż przez kolejne kręgi piekielne, od najgorszego do coraz lepszego, bo na końcu osiągamy szczęście przed obliczem Boga. Beatrycze – ideał kobiety. Wergiliusz – topos przewodnika, mistrza duchowego. Ale tego raczej nie będzie na maturze, szczerze wątpię.

Ale Szekspir już prędzej. Szekspir to niby renesans, ale już nam zapowiada barok. Bo jego bohaterowie nie są jednoznaczni, ewoluują w trakcie dramatów, ujęty w kanonie Makbet na przykład pod wpływem zbrodni przez siebie popełnionej i wyrzutów sumienia dorasta do przemyśleń na skalę Hamleta, typu „życie jest powieścią idioty nic nie znaczącą”, czyli problematyka egzystencjalna, jakiś ból istnienia, jakieś vanitas. U Szekspira też ludzie miotają się po scenie (życiu) powodowani różnymi sprzecznymi siłami: namiętnością a sumieniem. W ogóle teatr Elżbietański zrywa z antycznym, bohaterowie już nie są statyczni, lecz dynamiczni, ich poglądy zmieniają się w trakcie trwania dramatu, poza tym nie ma fatum, los i predestynacji życiowej, lecz wolna wola jednostki i konsekwencje, jakie później się ponosi za podjęte decyzje. Dalej. Zamiast problematyki praw boskich, mamy ludzi uwikłanych w mechanizmy historii, zamiast bogów, mamy królów, to jest bardziej świat ludzki, zhumanizowany. Człowiek też nie jest nośnikiem idei (dialog sokratyczny), lecz jest bardzo chaotyczny, miota się po scenie powodowany bodźcami, jest nieprzewidywalny a przez to bardzo ludzki.

Następnie jest barok, czyli przewrót kopernikański, Kopernik odkrył, że Słońce nie kręci się wokół Ziemi i to zrobiło duży gnój wokół, bo zachwiało podstawami wiary i religijności człowieka. Reakcje na to były dwie. Albo prymat umysłu nad wiarą, czyli racjonalizm, czyli np. Kartezjusz i jego „myślę więc jestem”, albo odwrotnie: rozum jest w służbie wiary i taki na przykład mistycyzm i Pascal, który wykorzystuje naukę by uzasadnić wiarę w Boga (tzw. Zakład Pascala, który uzasadnia dlaczego opłaca się wierzyć). O ile w renesansie mamy optymistyczny antropocentryzm człowieka będącego w centrum wszechświata, o tyle teraz mamy już jakieś zwątpienie, mrok, niepewność i dramat jednostki obdarzonej wolną wolą. Co ma wybrać? A co jak wybierze źle? No i się zaczynają problemy. Ogólnie powstała koncepcja, że zmysły są złudne, że wszystko przemija, że wszystko warunkuje czas i śmierć i jak patrzyli na ładną dziewczynę, to nie widzieli, że ładna, ale bardziej widzieli projekcję tej jej przyszłej starości i śmierci i grobu i ten motyw vanitas przesłaniał im całkiem radość życia. Ponieważ zmysły i to co ziemskie jest ulotne, trzeba więc szukać gdzie indziej (np. wiara i mistycyzm). Mamy w baroku kilku takich fajnych autorów jak Naborowski, Potocki i Morsztyn. Ja ich może omówię wspólnie, bo są tacy nijacy i do siebie podobni, że szkoda mi na nich miejsca. Generalnie. Dwie są natury ludzkie (koncepcja Sępa-Szarzyńskiego): cielesna i duchowa. Cielesne to pokusy ciała szatańskie, przemijalne przyjemności, a duchowa to wieczne wartości, cnoty, wiara, mistycyzm. Wiadomo co wybrać. A Potocki to jeszcze dużo pisał o Polsce i wkurzało go, że nikt nie słucha jego rad i miał apokaliptyczne przeczucia, że Polska się rozleci niedługo. Zgadł.

No to oświecenie, czyli wiek rozumu angielskiego i filozofów francuskich. Ogólnie to idee racjonalistyczne. Istotny jest rozum i logika, poza tym sensualizm, czyli oparcie na zmysłach, pewna przyziemność w opisywaniu świata. Wielki nasz prawda biskup Krasicki uprawiał strategię dydaktyczną i nauczał naród. Robił to bardzo subtelnie, bo nie jechał wszystkich równo, ale dozował swe ataki i na przykład kreował się na obiektywnego komentatora, który nawet potrafi zjechać swój własny stan, duchowieństwo. Ogólnie stosował różne fajne triki, na przykład tzw. „palinodie” które polegała na tym, że niby odwoływał swoje poglądy, ale naprawdę każdy widział, że to ironiczne i że w istocie to jeszcze mocniej objeżdżał swych oponentów. Pisał też bajki. W sumie tyle. Jak będzie na maturze to po prostu trzeba odnieść do sytuacji w kraju i najpewniej zobaczyć kogo może Krasicki krytykować. Ale raczej nie będzie. I był jeszcze Karpiński w tym czasie, ale kurwa ja pierdolę, był tak sentymentalny, że fuj z nim. Mam w dupie. Wystarczy wiedzieć, że był sentymentalny. Ogólnie oświecenie to trochę takie nudy. „Szkiełko i oko” jak później objechał ich Mickiewicz.

Jak Mickiewicz to romantyzm. Romantyzm odciął się od całego racjonalizmu oświeceniowego i postulował uczucie ponad rozumem. Darujemy sobie może romantyzm na tle europejskim, bo za dużo by tego było, jakichś ruchów typu osjanizm, gotycyzm, preromantyzm czy Sturm und Drang Periode. Ogólnie romantyzm wiadomo. Artysta to geniusz. Wszystko mu wolno. Jest nieograniczony zasadami, liczy się tylko jego wyobraźnia. Ma podniecać serca. Takie tam. Sztuka ma być synkretyczna, czyli mieszać różne gatunki (dramat z poezją, etc). Goethe wymyślił Weltschmerz u swojego Wertera, którego ciągle boli, że żyje. Byronizm to taki zamaskowany, tajemniczy bohater, który fascynuje i ogólnie skandal obyczajowy. Profetyzm to poczucie objawienia (np. Mickiewicz wieszczył przyszłość narodu polskiego, typu 44 i takie tam). Oczywiście jeszcze nasza ulubiona koncepcja czyli mesjanizm, czyli Polska cierpi za inne narody, taki prometeizm (że niby powstanie listopadowe pozwoliło Belgom na odzyskanie niepodległości). Dlatego musimy cierpieć dalej, bo jesteśmy wybranym narodem, dlatego też poezja tyrtejska, która uczy że to chwalebne – umierać za Ojczyznę. Jeszcze walenrodyzm, czyli za Machiavellim cel uświęca środki, więc każdy sposób, nawet niehonorowy jest dobry żeby pokonać wroga-zaborcę. A taki Mickiewicz napisał poza Dziadami, czyli wizją Polski mesjanistycznej, też Pana Tadeusza, czyli utwór sielankowy, generalnie jakie by nie były polskie wady, kit z nimi! W chwili kryzysu kochajmy się, tańczmy poloneza bośmy sympatyczną nacją i się mobilizujemy w obliczu wspólnego wroga. Apoteoza Polski. Trochę się z tym pokłócił Słowacki w swoim Kordianie, którego skonstruował analogicznie do Dziadów Mickiewicza, czyli też mamy Wielką Improwizację (jako Monolog na Mont Blanc), mamy młodego romantycznego bohatera, który chce poświęcić się dla narodu, mamy wreszcie koncepcje mesjanistyczne: Polska Chrystusem Narodów a Polska Winkelriedem Narodów to w sumie to samo. Tyle tylko że. Mickiewicz mówi: mam ideę, idźcie za mną, bom wieszczem. A Słowacki pokazuje co się wtedy stanie, czyli że romantyczny przywódca jest niezdolny, aby wyciągnąć Polskę z opałów, bo jest niedojrzały, niepraktyczny i oderwany od rzeczywistości. Niezdolny do Czynu, potrafi tylko dużo mówić. I będzie gnój i nic z tego nie wyjdzie. W dodatku Mickiewicz postuluje taką postawę, że dobrze że nas leją, bo przez cierpienie się odkupimy. Słowacki z tym też polemizuje, że takie statyczne podejście może prowadzić tylko do śmierci i że potrzeba aktywizmu. Ogólnie Kordian to taki romantyczny kochanek, który nie wie gdzie się podziać w świecie, odczuwa Weltschmerz jak Werter i takie tam, rozmemłany jest strasznie i niezdecydowany. No, tyle. Trochę na uboczu był jeszcze trzeci wieszcz, czyli Krasiński, którego ojciec był oficerem cara i hrabia Krasiński miał dylemat, jak Antygona: słuchać Ojca czy Ojczyzny? I potem w swoich dramatach jest niejednoznaczny, co mu tylko służy na zdrowie, bo miota się pomiędzy pochwałą wartości i cnót konserwatywnych, a ich impotencją oraz pomiędzy słusznymi ideami rewolucji, ale złym sposobem ich realizacji. Głównie chodzi o to, że nikt w Nieboskiej Komedii nie ma całkiem racji. Jest tylko cząstkowa racja każdej ze stron. No i jeszcze na boku tworzył Norwid, który wrzucał po trzy myślniki w co drugim wersie i nikt ze współczesnych go nie rozumiał. Norwid był mądry i nieco oderwany od tematyki narodowowyzwoleńczej, no ale niestety z takimi ideami indywidualistyczno-egzystencjalno-filozoficznymi to nie do romantyzmu, dlatego koleś miał pecha. A i jeszcze był Goethe, ale to był akurat autentycznie uzdolniony pisarz, taki bardzo mądry, ponadczasowy. Ale już nie mogę. Nie mam sił. Uzupełnię za chwilę.

Ciąg dalszy nastąpi już niedługo, pewnie jeszcze dzisiaj, bo teraz muszę jakąś kolację sobie zrobić.

p.s. uzupełniajcie mnie, bo tracę siły.